SGK’nın kayıt dışı istihdamla mücadeledeki en önemli silahı hiç kuşkusuz sigortasız işçi çalıştıran işverenlere kestiği ağır cezalardır.
Bu cezaların kimisi kayıt dışı çalıştırılan sigortalıların ya da üçüncü kişilerin ihbar ve şikayetleri üzerine yapılan incelemelere istinaden, kimisi sektörel bazda yapılan denetimler sonrasında, kimisi de kamu kurum ve kuruluşlardan alınan bilgi ve belgelere göre uygulanıyor.
Ne var ki, kayıt dışı çalışan sayısının fazla olduğu veya az olmakla birlikte kayıt dışı çalıştırma süresinin uzun süreli olduğu durumda cezalar katlanarak arttığından, kimi zaman yüzbinlerce lirayı bulan cezalar nedeniyle işletmeler zor durumda kalabilmektedir.
Sosyal Güvenlik Kurumu, istihdamın artırılabilmesi için öncelikle işletmelerin yaşatılması gerektiğinden hareketle, işletmelerin yüksek miktarlarda cezalara maruz kalmaması adına rehberlik görevini de üstlenmiş bulunmaktadır. Bu görev çerçevesinde işletmelere yükümlülükleri hatırlatılmakta ve kayıt dışı istihdamla mücadelenin ne şekilde yapıldığı anlatılmaktadır.
Nitekim, kamu kurum ve kuruluşlardan aldığı bilgi ve belgelere göre kayıt dışı çalıştırılan sigortalıların nasıl tespit edildiğini de 2015/25 sayılı Genelgesiyle açıklayarak rehberlik hizmetine verdiği önemi bir kez daha göstermiştir.
1- Bankalardan alınan ücret ödeme bilgilerine göre kayıt dışı çalışan tespiti
Bankalar, maaş ödemesi yaptığı kişilere ilişkin çalışan ve işyeri sahibinin kimlik bilgilerini, çalışılan yerin unvanını, acık adresini, ödenen ücret tutarını, varsa meslek bilgisi ile işe başlama tarihini SGK’ya göndermektedir.
Bankalardan gelen bilgiler çerçevesinde Sosyal Güvenlik Kurumu, alınan bilgilerden maaş ödemesi yapılan kişileri kendi kayıtlarıyla karşılaştırmakta, böylece maaşı ödemesi yapıldığı halde SGK’ya bildirilmemiş kişiler kayıtlar altına alınmakta, ücreti eksik bildirilmiş sigortalıların ücretinin eksik bildirilen kısmı tamamlatılmaktadır.
Diğer taraftan, genelgede, maaş ödemesi adı altında yapılan ödemelerin işverenlerin takdirinde gerçekleştirilen beyana dayalı işlemler olduğu, başka ödemelerin de maaş kalemi adı altında yapılasının mümkün olabileceği belirtilerek, bankalardan alınan maaş ödeme bilgilerine göre doğrudan sigortalılığın sağlanmasının yeterli olmayacağı belirtilmiştir.
Sonuç olarak, bankalardan alman bilgiler ile Kurum kayıtları karşılaştırılarak ücret ödemesi yapılan ancak Kuruma sigortalı olarak bildirilmeyen kişiler açısından hizmet akdinin unsurlarının var olup olmadığının da araştırılması gerektiği belirtilmiştir.
2- Bankalardan kredi talebinde bulunan veya kredi kartı verilen kişilere yönelik alınan bilgilerden kayıt dışı çalışan tespiti
Bankalardan kredi ya da kredi kartı talebinde bulunan kişilerce ibraz edilen ücret bordroları SGK’ya gönderilmekte, SGK bu bordrolarda kayıtlı bilgilerle Kurum kayıtlarını karşılaştırmakta, hiç bildirim yapılmamış veya eksik bildirim yapılmış kişilerle ilgili prim belgelerinin verilmesini işverenlerden istemektedir.
İşverenlerden alınan bilgi ve belgelerden sigortalı sayılmayı gerektirecek bir nitelikte olup
olmadığı ile işverenlerce yapılan itirazlar Kurumca incelenerek sonuçlandırılmaktadır.
3- Bakanlıklardan alınan bilgi ve belgelerden kayıt dışılığın tespiti
Bakanlıklar, kendi görev alanına giren konularda istihdam edilen kişilere ilişkin çalışan ve işyeri sahibinin kimlik bilgilerini, işyerinin unvanını, adresi, çalışanın ücreti ile işe başlama tarihini içeren bilgi ve belgeleri SGK’ya göndermektedir.
Sosyal Güvenlik Kurumu, Bakanlıktan aldığı bu bilgileri kendi kayıtlarıyla karşılaştırmakta, hizmetleri veya kazançları Kuruma bildirilmemiş veya eksik bildirilmiş sigortalılar varsa, bunlara ilişkin prim belgelerinin verilmesini işverenlerden istemektedir.
Bakanlıklar aşağıda belirtilen konularda istihdam edilen kişilere ilişkin bilgi ve belgeleri SGK’ya göndermektedir.
3.1 -Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığınca,
- Sosyal hizmet kuruluşlarında ders ücreti karşılığında görevlendirilen kişiler
- Özel mesleki rehabilitasyon merkezlerinde istihdam edilen kişiler
3.2- Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığınca, AR-GE kapsamında çalışan kişiler
3.3- Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca;
-Çalışma izni verilen yabancılar,
-Özel istihdam bürolarınca işe yerleştirilenler,
-Türkiye İş Kurumu tarafından aktif işgücü programları kapsamında eğitici gideri ödenen kişiler,
-İşçi şikâyetleri üzerine Çalışma ve İş Kurumu İl Müdürlüğü memurları tarafından düzenlenen tutanaklarda kayıtlı kişiler,
3.4- Çevre ve Şehircilik Bakanlığınca, yapı denetim firmalarının çalıştırdığı denetçiler,
3.5- Ekonomi Bakanlığınca, serbest bölgelerde çalışan kişiler
3.6- Gençlik ve Spor Bakanlığınca,
-Spor kulüplerinde çalıştırılan antrenör, gençlik liderleri ve eğitmenler
-Özel beden eğitimi ve spor tesislerinde çalışan antrenör, masör veya diğer eğiticiler
-Yüksek öğrenim yurtlarında açılan lokanta, kantin, kafeterya, terzi, kuru temizleyici, berber, kuaför, butik, büfe, manav, ayakkabı tamircisi vb. işletmelerde çalışanlar
3.7- Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığınca,
-Zirai mücadele alet ve makineleri imal edilen işyerlerinde imalattan sorumlu teknik eleman olarak istihdam edilen kişiler
-Su ürünleri yetiştiricilik tesislerinde çalışan kişiler
-Su ürünlerinin toptan ve perakende olarak satıldığı yerlerde istihdam edilen kişiler
-Veteriner teşhis ve analiz laboratuvarları, veteriner hekim muayenehane ve poliklinikleri, ev ve süs hayvanlarının üretim, satış, barınma ve eğitim yerleri ile hayvan satış yerlerinde istihdam edilen veteriner hekimler,
-Jokey ve apranti olarak çalışan kişiler
-Bitki koruma ürünü ruhsatı ve bitki koruma ürünleri deneme yetki belgesi alan firmalarda istihdam edilen kişiler
-Bitki koruma ürünü veya bitki koruma ürünü teknik maddesi üretim yerlerinde istihdam edilen kişiler
-Köy bazlı katılımcı yatırım programlarında çalışan kişiler
-Kuluçkahane ve damızlık kanatlı işletmeleri ile sözleşme yapmış olan ve bu işletmelerde çalıştırılmaları zorunlu olan teknik müdür ve sorumlu veteriner hekim ile işletmede çalışacak olan teknik personel ve salmonella portör testi istenilen çalışanlar
-Sperma, ovum ve embriyo üretim merkezlerinin sorumlu yöneticileri
3.8- İçişleri Bakanlığınca;
- Tüfek, tabanca ve av bıçaklan üretiminde çalışan kişiler,
-Özel güvenlik görevlisi olarak çalışan kişiler,
-Ateşli Silahlar ve Bıçaklar İle Diğer Aletler Hakkında Yönetmelik uyarınca silah ruhsatı verilen çalışanlar,
3.9- Belediye ve il özel idarelerince;
-İçkili ve umuma açık eğlence yerlerinde çalışan kişiler,
-Zabıta denetimleri sırasında düzenlenen ve istihdama yönelik bilgiler içeren tutanaklarda çalıştığı tespit edilen kişiler,
-Şehirlerarası otobüslerdeki şoför ve diğer çalışanlar ile otogarda hizmet veren otobüs firmalarının büro çalışanları,
-Toplu taşıma araçlarında çalışan kişiler,
-Okul servis araçlarında çalışan kişiler,
3.10- Emniyet Genel Müdürlüğü ve/veya Jandarma Genel Komutanlığınca;
-Otel, motel, han, pansiyon, bekar odaları, kamp, kamping, tatil köyü, her türlü özel veya resmi konaklama yerleri (yatılı okulların pansiyonları, yetiştirme yurtları ve köy odaları dahil) ile özel sağlık müesseseleri, dinlenme ve huzur evleri ve dini ve hayır kurumlarının sosyal tesislerinde sürekli veya geçici olarak çalıştırılan kişiler,
-Ticari araçların trafik cezasına maruz kalan şoförleri,
3.11- Kültür ve Turizm Bakanlığınca;
-Turist rehberi olarak çalışan kişiler,
-Kültür ve tabiat varlıklarıyla ilgili olarak yapılacak kazılarda çalışan kişiler,
3.12- Maliye Bakanlığınca;
-Muhtasar beyannamelerde kayıtlı bulunan çalışan kişilere ilişkin bilgiler,
-İşyeri durum tespit tutanaklarında yer alan çalışanlar,
3.13- Milli Eğitim Bakanlığınca;
-Özel öğretim kurumlarında çalışan eğitim personeli,
-Özel öğrenci yurtlarında çalışanlar,
-Okul kantinlerinde çalışanlar,
-Gıda üretim ve perakende iş yerleri, insani tüketim amaçlı sular ile doğal mineralli suların üretimini yapan iş yerleri, kaplıca, hamam, sauna, berber, kuaför, dövme ve pirsing yapılan yerler, masaj ve güzellik salonları ve benzeri yerler, otel, motel, pansiyon ve misafirhane gibi yerlerde hiyen eğitimi almak suretiyle çalışanlar,
-Özel eğitim kurumlarında yapılan denetimler sonrasında çalıştığı tespit edilen kişiler
3.14- Sağlık Bakanlığınca;
-Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu müfettişleri tarafından imalathanede gerçekleştirilen denetimlerle veya imalat yeri izni başvuru belgelerine istinaden beşeri tıbbi ürünlerin imalathanelerinde çalışan kişiler,
-Diyaliz merkezlerinde çalışanlar,
-Acil sağlık hizmetlerinde çalışan kişiler,
-Özel hastanelerde çalışanlar,
-Diş protez laboratuvarlarında çalışanlar,
-Kozmetik ürünlerinin üretiminde sorumlu teknik eleman olarak istihdam edilen kişiler,
-Ağız ve diş sağlığı hizmeti sunulan özel sağlık kuruluşlarında çalışanlar,
-Evde bakım hizmeti veren sağlık kuruluşlarında çalıştıkları tespit edilen kişiler,
-İnsani tüketim amaçlı su tesislerinde mesul müdür olarak çalıştığı tespit edilen kişiler,
-Ayakta teşhis ve tedavi yapılan özel sağlık kuruluşlarında çalışanlar,
-Biyosidal ürünlerin üretim yerlerinde çalışmak üzere İl Sağlık Müdürlüğüne bildirilmiş çalışanlar
-Doğal mineralli su tesislerinde çalıştığı tespit edilen kişiler,
-Eczanede çalışmak üzere İl Sağlık Müdürlüğüne bildirilmiş olan çalışanlar,
-Valilikten ruhsat almış olan bölge kan merkezinde, kan bağışı merkezinde ve transfüzyon merkezinde çalışmak üzere bildirilmiş olan tüm çalışanlar,
-Kaplıca ve talassoterapi tesislerinde çalışmak üzere İl Sağlık Müdürlüğüne bildirilmiş olan çalışanlar,
-Optisyenlik müesseselerinde çalışmak üzere İl Sağlık Müdürlüğüne bildirilmiş olan çalışanlar
-İl denetim ekibi tarafından gerçekleştirilen denetimlerle veya açılış başvurusu ekindeki belgelere istinaden üremeye yardımcı tedavi merkezlerinde çalıştığı tespit edilen kişiler,
-Ismarlama protez ve ortez merkezlerinde ve işitme cihazı merkezlerinde çalıştığı tespit edilen kişiler,
-İl denetim ekibi tarafından gerçekleştirilen denetimlerle veya açılış başvurusu ekindeki belgelere istinaden tıbbi biyokimya, tıbbi mikrobiyoloji ve tıbbi patoloji laboratuvarlarında çalıştığı tespit edilen kişiler,
-İl denetim ekibi tarafından gerçekleştirilen denetimlerle veya açılış başvurusu ekindeki belgelere istinaden ambulans servislerinin çağrı merkezlerinde, ambulanslarda ve acil sağlık araçlarında çalıştığı tespit edilen kişiler,
-Beşeri tıbbi ürün pazara sunmak üzere ruhsat almak isteyen tüzel kişilerin; “yetkili kişi” sıfatıyla istihdam ettikleri çalışanları,
-Havuz işletmelerinde çalışan kişiler,
-Valiliklere verilen üretim izni başvurusu ekindeki belgelere istinaden peloid kaynağı işletmelerinde çalıştığı tespit edilen mesul müdürler,
-Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, ilgili mülkî idare amirleri ve yerel sağlık idare amirleri veya bunların görevlendireceği personelin denetimleri neticesinde aile sağlığı merkezlerinde aile hekimlerinin, sağlık hizmetlerine yardımcı olmak amacıyla ebe, hemşire, sağlık memuru, tıbbi sekreter gibi ilave sağlık hizmetleri personeli ile güvenlik, temizlik, kalorifer, sekretarya ve benzeri hizmetler için çalıştırılan personel,
3.15- Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığınca;
-Denetimlerle veya çalıştırılacak personel ile ilgili belgelere istinaden araç muayene istasyonlarında çalıştıkları tespit edilen personel,
-Denetimlerle veya yetki belgesi almak için ibraz edilen belgelere istinaden mesleki yeterlilik eğitimi veren kuruluşlarda çalıştıkları tespit edilen sorumlu yönetici ve eğiticiler,
-Denetimlerle veya yetki belgesi almak için ibraz edilen belgelere istinaden karayolu taşma işlerinde çalıştıkları tespit edilen kişiler,
3.16- Türkiye Futbol Federasyonu, Türkiye Basketbol Federasyonu, Türkiye Voleybol Federasyonu ve Türkiye Hentbol Federasyonlarınca onaylanan sözleşmelerden spor kulüplerinde çalıştığı tespit edilen sporcu, antrenör, sağlık ekibi çalışanı, teknik adam, fizyoterapist, kondisyoner ve menajerler,
3.17- Türkiye Seyahat Acenteleri Birliğince; Bakanlık veya TÜRSAB tarafından gerçekleştirilen denetimlerle veya seyahat acentası işletme belgesi başvurusu ekindeki belgelere istinaden seyahat acentası işyerlerinde çalıştıkları tespit edilen enformasyon memuru ve transfer elemanları,
SGK’ya bildirilmektedir.
SGK tarafından yapılan işlemler
Genelgenin “İdari para cezasına ilişkin hükümler” başlıklı bölümünde yapılan açıklamalar göre, kamu kurum ve kuruluşlardan alınan bilgi ve belgelerden çalıştığı tespit edilen sigortalıların SGK’ya bildirilmediği veya bildirilmesine rağmen kazançlarının eksik bildirildiğinin anlaşılması halinde, istenilen belgeler bir ay içinde işveren tarafından verilse de idari para uygulanacağı belirtilmiş. Yani cezadan kurtuluş yok.
Ayrıca, prim teşviklerinden yararlanabilmek için kayıt dışı sigortalı çalıştırılmamış olması gerektiğinden, kamu kurum ve kuruluşlarından alınan bilgi ve belgelerden kayıt dışı çalıştırdığı tespit edilen işverenler beş puanlık prim indiriminden ve diğer teşviklerden bir yıl süreyle yararlanmayacaklardır.
Hatırlatma ve tavsiye
Bir meslek mensubu olarak, işveren ve meslek mensubu arkadaşlarımıza, kayıtdışı çalıştıranlar için çemberin her geçen gün daha da daraldığını, cezaların ağır ve sonradan telafisinin güç olduğunu hatırlatarak, kayıt dışı işçi çalıştırmak yerine, işçileri kayıt altına alıp beş puanlık prim indiriminden, engelli teşvikinden veya genç ve kadın işçilere verilen devlet desteğinden yararlanmalarını tavsiye ederim.
SMMM Lütfi GÜLBENK